Тараз қалалық Қоғамдық кеңес "Тараз" әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы" АҚ мен оның Бағаны тұрақтандыру қорының облыста әлеуметтік азық-түлік түрлерінің құнын жүйелендіру бойынша атқарған жұмыстары бойынша сараптамалық қорытындысын шығарды.

Сараптаманың толықтай мәтінін назарларыңызға ұсынамыз:

Бүгінде қайда барсаң да, бірінші болып қымбатшылық қарсы алады. Айлығы шайлығына жетпейтін халық­ты азық-түлік бағасының қымбаттауы алаңдатып отыр.

Азық-түлік бағасын тұрақ­тандыру – халықтың қамы, сондықтан, бұл  Үкіметтің құзырындағы мәселе болып табылады. Үкімет пен жергілікті би­ліктің азық-түлік бағасын реттеу үшін қабыл­да­ған шаралары нәтиже бе­рер емес. Аграрлы өңірде ауыл шаруашылығы өнімдері­нің қым­­бат болуы ақылға сый­майды.

 Мемлекет тарапынан қолға алынған тиісті шаралар шеңберінде 2011 жылдан бері республиканың барлық аймақтарында арнайы құрылған тұрақтандыру қорлары жұмыс істейді.

Тұрақтандыру қорының негізгі мис­сиясы - әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағасының өсуін тежеу болып табылады. Тұрақтандыру қоры бағаның негізсіз шарықтап кетпеуіне әрі алыпсатарлыққа тосқауыл қоюға, маусымдық ауытқушылық кезінде орын алатын азық-түлік нарығын реттеуге ықпал ету үшін мемлекет қаржысынан жасақталған қор.

Мемлекеттік сатып алудың жылдық жоспарына сәйкес тұрақтандыру қорын қалыптастыру мен пайдалану жө­ніндегі қызметтерді «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік кор­по­рация­сы» арқылы жүзеге асырады. Басқа ешбір бизнес субъектісінен сатып ала алмайды. Себебі оған заң рұқ­сат етпейді. Демек, «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік кор­по­рация­сы өңірде аталған қызметті ұсы­­натын жалғыз оператор, қысқа қайырсақ – мо­нополист.

Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының жалғыз құрылтайшысы - ол Қазақстан Республикасының Үкіметі.

Жамбыл облысында әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына бағаларды тұрақтандыру тетіктерін іске асыру қағидалары облыс әкімінің 2019 жылғы 7 қарашадағы №248 қаулысы негізінде жүзеге асырылады.

 Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация пайда табуды емес, ең әуелі, азаматтардың әлеуметтік түйткілдерін шешуді көздеуі қажет. Яғни, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация  қалтасын қампайтуды емес, халықтың қамын ойлап, қоғам игілігі үшін жұмыс істеу, сол арқылы бюджеттің әлеуметтік салаға бөлетін ақшасын үнемдеу үшін құрылған.

Тараз қалалық Қоғамдық кеңесі «Аманат» партиясының облыстық филиалымен бірлесе отырып, облыс аумағында  әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнім­дерінің бағасын реттеу үшін бө­лінген қаржының тиімділігін анық­тау үшін сараптама жүргізген бо­латын.

Өңірлік тұрақтандыру қорына республикалық және жергілікті бюджеттен  ағымдағы жылға жалпы көлемі 8,9 млрд. теңге қаражат бөлінген.

«Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының  берген мәліметіне сүйенсек, бүгінгі күні өңірлік тұрақтандыру қорында жалпы соммасы           6,5 млрд. теңгені құрайтын 24,5 мың тонна әлеуметтік маңызы бар тауар қоры жасақталған. Оның 15,1 мың тоннасы кәсіпорындар мен көкөніс қоймаларында, 9,4 мың тонна тұрақтандыру қорында. Атап айтқанда 588,0 тонна ұн, 1010,3 тонна күріш, 102,1  тонна қарақұмық, 12,1 мың тонна қант, 4537 тонна картоп, 1000 тонна пияз, 1368 тонна сәбіз, 937 тонна қырыққабат, 589,7 мың литр күнбағыс майы тауар жеткізуші кәсіпкерлердің қоймаларында сақтаулы.

Тараз әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы  жыл сайын жеткілікті көлемде әлеуметтік маңызы бар тауар қоры жеткілікті екендігін, қымбатшылыққа негіз жоқ деп сендірумен келеді.

Бізде әлеуметтік маңызы бар 19 данадан тұратын азық-түліктердің тізімі жасалған. Бұлардың бағасын білдей министрліктер мен жергілікті әкімдіктер қымбаттатпай ұстауы керек. Егер қандай да бір кәсіпкер пайда үшін бағаны шарықтатса жазалануы шарт.

Соған қарамастан, биылғы жыл басынан бері қаламызда азық-түлік инфляциясы тоқтаусыз шарықтау үстінде. Нарық бағамы бақылаудан шығып, қарапайым халықтың қалтасына салмақ салуда. Жамбыл облысында бағаның өсу көрсеткіші  республика бойынша  рекордтық деңгейге жетіп,  9,8 пайызды құрады. Ал республикалық ортақ көрсеткіш 9,2 пайызды құрайды.

 Облыстық статистика басқармасының ресми мәліметтеріне сүйенсек, тек биылғы жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында немесе 9 ай ішінде  бірінші сортты бидай ұны – 10,0 пайызға,  қарақұмық жармасы – 8,4, сәбіз - 33,1, күнбағыс майы – 11,4, тұздалмаған сары май – 11,7, сиыр еті – 25,0,  тауық еті – 14,6, айран – 20,3, сүзбе - 9,  картоп –19,6,  пияз – 63,9, ақ қауанды (белый качан)қырыққабат – 27,8, құмшекер – 4,1, жұмыртқа – 8,0, тұз – 4  пайызға өскен.

Өздеріңіз көріп отырғандай, баға бұрынғыдай 10 теңгелеп емес 100 теңгелеп өсетін болды. Осындайда нарыққа бақылау жасап, жөнге келтіруге жауапты корпорация биылғы жылы бірде-бір талдау жасамаған.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту комитетінің облыстық департаменті деп аталатын құзырлы мекеме тарапынан аталған азық-түлік нарығына бақылау жасауда шарасыздық  танытады. Өйткені зерттеп, тексеру үшін не мемлекеттік органдардан, не тұрғындардан шағым түсуі қажет екен. Ал, бағаның шарықтауына көндігіп кеткен тұрғындар арыз-шағым түсіруге құлықсыздық танытады.

Азық-түлік бағасы құбылса, іске тұрақтандыру қоры тікелей араласуы тиіс. Алайда, қазір қажетті 19 әлеуметтік маңызы бар тауардың бәрі бірдей түгел емес.

 Жергілікті атқарушы органдар 19 әлеуметтік маңызы бар тауарға рұқсат етілген шекті баға белгілемеген. Оның үстіне Кәсіпкерлік Кодекс бойынша әлеуметтік маңызы бар тауарларға мониторинг жасалмайды.

Қажет­ті азық-түлік көлемінің нақты­лан­­бауы салдарынан, 2025 жылы         2024 жылмен салыстырғанда көптеген әлеуметтік азық-түліктер бағасы болжамды деңгейден асып кеткен. Базарлар мен дүкен сөрелерінде ет бағасы қымбаттап, еттің құны 4000 теңгеден асып кетті. Қалтаға түскен салмақты қарапайым тұрғындар ғана емес, сатушылардың өздері де сезініп отыр.

Жүргізілген  мониторингтен шағын статистика келтірейік. Жамбыл облысының халқы  жылына 7 мың тоннадай ет пайдаланады екен. Ал облыста шығарылған еттің көлемі 29 мың тонна. Бұл өңір сұранысын 3 есе артығымен қамтуға жеткілікті. Оған қоса, әлеуметтік маңызы бар тауарлардың 85 пайызы жергілікті жерде өндіріледі. Бірақ сонда да өңірде баға тұрақсыз.  

Сүт өнімдерінің  бағасы тоқтаусыз өсу үстінде. Соңғы екі жылдың көрсеткіштерін сараласақ,  айранның 1 литрі 44 теңгеге, сүзбенің  1 келісі      180 теңгеге, сиыр еті 664 теңгеге, тауық еті 190 теңгеге, тұздалмаған сары май  620 теңгеге, жұмыртқа бағасы да бір жылдың ішінде  9 теңгеге қымбаттаған.

Кәсіпкерлер мен саудагерлер бағаның қымбаттауын доллар бағамының өсуімен, жанар-жағармай бағасының қымбаттауымен байланыстырады. Алайда, бағаны бір көтеріп алған  саудагерлер қайтадан ешқашан түсірмейтіндігіне тұрғындардың құлағы үйренген. Бұған шектеу бола ма, әзірге белгісіз.

Бұл проблеманың бәрі ашық­тықтың жоқтығынан. Ашықтықтың жоқтығынан ха­лық та, шағын және орта бизнес өкілдері де Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының Тұрақтандыру қо­ры туралы білмейді. Себебі  қор туралы көп айтылмайды. Аталған қор жыл сайын билік бекіткен әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын шаруа қожалықтарынан сатып алып, халыққа қолжетімді бағада ұсынуға міндетті.  Алайда, корпорация азық-түлік өнім­дерін ірі өндірушілерден са­тып алады. Ал шағын және орта биз­нес өкілдері Тұрақтандыру қо­ры­ның сатып алуларына қалай қа­тысуды да білмейді. Өйткені «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік кор­по­рация­сы ресми сайтында он­дай маңызды ақпараттар орна­ластырмаған. Сонымен қатар, жергілікті  шаруалар    «Инвесторлар мен кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығының» бар екендігін естігенімен, оның немен айналысатындығынан бейхабар. Себебі, үгіт-насихат жұ­мыс­тары облыстың елді мекендерінде мүлде жүргізілмейді.

Мемлекеттік сатып алу бойынша конкурс өткізудің бекітілген Ереже тәртібінің болмауынан «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы сатып алудың ашықтығы мен объективтілігін қамтамасыз етпей, өз қалауы бойынша тендер өткізу мүмкіндігіне ие болып отыр. Осылайша, мемлекеттік сатып алу конкурсы барысында корпорация тарапынан құрылған комиссия мүшелері конкурсқа құжаттарын ұсынған өнім өндірушілерден бас тартып, ауылшаруашылығы өнімдерін өндірумен айналыспайтын, тек оны өндірушілерден сатып алып  жеткізушіні, яғни алыпсатарға басымдық береді. Ал талап бойынша өнім өндірушіден тауарларды жеткізуді араға делдал кіргізбей тікелей өзі қамтамасыз етуі тиіс.

Сонымен қатар, корпорация тарапынан халық тұтынатын өмірлік маңызы бар тауарлардың бағасын төмендету мәселесінде немқұрайлық, яғни өз мақсаттары мен міндеттерін орындамау және жүзеге асырмау байқалады, нәтижесінде жергілікті бюджет қана емес, кәсіпкерлік субъектілері және халықтың әлеуметтік осал топтары да зардап шегуде.

Ырыққа көнбей, шарықтап бара жатқан азық-түлік бағасын көріп, Тұрақтандыру қоры жай ғана көзбояушылық үшін құрылған ба - деген әсерде боласың.

Қоғамдық кеңес тарапынан жүргізілген қоғамдық сараптама нәтижесі өңірде азық-түлік бағасын тұрақтандыруға ағымдағы жылда  8,9 млрд теңге жұмсалғандығын анықтап отыр. Бірақ, өздеріңіз көріп отырғандай нәтиже жоқ.

Осында айта кетерлік жайт, осы әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияның бюджеті қоғам үшін беймәлім және олардың есептері ешқандай мемлекеттік құжатпен реттелмеген.

Тегін қолдаудың орнына, меншігін талап ететін мекемені – кәсіпкерлікке қолдау ма, әлде тонау ма?! Бұл үлкен күмән тудыратын мәселе.

Бұдан шығатын қорытынды, корпорация орын алып жатқан экономикалық үдерістер мен сын-қатерлерге, нарықтық қатынастардың ағымына  және тұтынушылық қажеттіліктерге ілесе алмай отыр. Өңірге инвестиция тарту, бизнес-бастамаларды қолдау бойынша да тиісті жұмыстар әлсіз. Корпорация басшылығына ауыл тұрғындарының тұрмыстық табысын арттыру жөніндегі пилоттық жобаны ұйымдастырушылардың бірі болып табылатындығына, Үкімет бұл мақсатқа тиісті қаражатты бөліп отырғандығына қарамастан, ауылдықтар осы ақшаны тез және тиімді игеру ісінде корпорация тарапынан тиісті көмек алып отырмағандығын, сонымен қатар, корпорация басшылығы тарапынан тұрақтандыру қорының өнімдерін сатуда  тиісті бақылау жоқтығын және әлеуметтік павильондардың жұмысы дұрыс жолға қойылмағандығын көрсетеді.

            Қалай десек те, халық сауда орталығы мен дүкен сөресіндегі бағаға тәуелді. Бірақ соңғы жылдары бағаның өскенін көрсек те, төмендегенін көрмедік. Әсіресе, халық жиі тұтынатын ұн, нан, макарон өнімдері, ет, сүт, көкөністердің бағасы қолжетімді болғанға не жетсін? Әйтеуір, ақша құнсызданып барады. Қалтаға салмақ салған базар бағасы қашан тұрақтанары да белгісіз. Бағаны тұрақтандыру бағытында жұмыстар жасалғанымен, нәтиже байқалмайды. Күнде бір тауардың бағасы аспандап шыға келеді. Қымбатшылық халықты қысып барады.

Осы ретте  әлеуметтік дүкендердің тигізер септігі мол болуы тиіс. Бұл дүкендердің мақсаты халықтың қалтасын қақпай, тұрмысын түзеуге мүмкіндік беру болып табылады. Тараз қаласында 11, Жуалы ауданының Б.Момышұлы ауылында  1 әлеуметтік дүкен  ашылған. Бұл сауда нысандарының барлығы, корпорацияның ең пысықай алыпсатар кәсіпкері ретінде Қоғамдық кеңеске 2022 жылдан бері таныс «Социальные павильоны» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің директоры Талипов Патохберді деген азаматқа тиесілі.

Сонымен қатар, Тұрақтандыру қорының сауда нүктелері базарларда және кейбір супермаркеттерде де кездеседі. Алайда, бұл нысандарды  әлеуметтік осал топтардың азық-түлік сұранысын өтеп отыр - деп  айтуға келмейді.

 Өйткені, ондағы көкөніс пен жемістердің сапасы өте нашар күйде болғандықтан, тауары сұраныста болмайды. Ал, «Корзина»  және көтерме сауда бағасымен сататын дүкендерде бұл тауарларды небәрі  5-10 теңге айырмашылықпен таңдап, іріктеп алуға мүмкіндік бар.

Жеке сауда орындарында, әлеуметтік маңызы бар тауарларға арналған сөрелер қарастырылмайтындығы белгілі. Біздің түсінгеніміз жеке сауда орындарын әлеуметтік маңызы бар тауарлармен қамтамасыз етуге екінші жақтағы кәсіпкерлермен келісім шарт жасасу жолымен қамтамасыз етіп отырған.  Яғни, ортаға делдал кіріп отыр. Ол міндетті түрде бағаның өсуіне оң ықпалын тигізіп отырғандығы айтпаса да түсінікті.

Мысалы Б.Момышұлы ауылындағы әлеуметтік азық-түлік сауда дүкенін алайық. Бұл ауданы 200 шаршы метрге жуық павильонның  әлеуметтік тауарларға арналған бұрышындағы солып қалған, сыртқы балшығы тазаланбаған келісі 190 теңге сәбізді, көптен өтпей тұрғандықтан сыртқы қабаттары қарайып кеткен, үлкендігі алманың көлемінен сәл-ақ үлкен,  келісі 180 теңге майда қырыққабатты, сапасыз сақталғандықтан жартылай шіріген, келісі 190 теңгеден картопты, бір данасы 62 теңгеден, көлемі  бөдене жұмыртқасынан сәл-ақ үлкен тауық жұмыртқасын және одан да басқа сатылымға қойылған әлеуметтік маңызы бар азық-түліктердің сапасымен және бағасымен таныса келе, бұл көріністі  әлеуметтік осал топтағы тұтынушыларды әдейі  қорлау немесе  мазақ ету үшін жасалған әрекет пе - деп түсінбеске амал жоқ. 

Тіпті, бұл павильонға кіріп-шығып жатқан тұтынушының қарасы да көрінбейді.

Осы тәрізді өнімнің сапасына қатысты жағдайлар осы кәсіпкердің иелігіндегі облыс орталығында орналасқан «әлеуметтік дүкен» сауда орындарында да қалыптасқан. Бірнеше рет жүргізілген мониторинг барысында тұрақтандыру қоры желісінде әлеуметтік маңызы бар 19 түрлі тауарлардың түстен кейінгі мезгілде тек 5-6-уы ғана сөрелерде қалатындығына көз жеткіздік. Ал, олардың сапасына келер болсақ, күріш орнына сатылымда тұрған күріш жармасын, арасында майда тас араласқан қарақұмықты, арасына шірігенін араластырып, килолап целофан пакетке салып қойған картопты, топырағы тазаланбаған сәбізді, көп тұрғаннан қарайып кеткен майда қырыққабатты, солып қалған қызылшаны тұтынушы сатып алуы екіталай. 

Тұрақтандыру қорының өз иелігінде көкөніс сақтайтын қоймалары болмағандықтан, ол стратегиялық азық-түлік қорын жасай алмайды. Корпорация өз теңгерімінде қоймаларды  ұстау шығынның көптігінен  бұл мәселемен айналысқысы келмейді. Өз қоймалары болған жағдайда да тауарларды дұрыс сақтау қиындық туғызатындығынан қашады. Көкөністерді сақтау шарттарын үнемі қадағалап отыру, температуралық режимді бақылап отыру, азық-түлік сақталатын қоймаларда пайда болатын кеміргіштермен күрес сияқты машақаттарды мойындарына алғысы келмейді. Бұл өз кезегінде, қойманы жалдау ақысының әлеуметтік азық-түліктің соңғы бағасына немесе корпорацияның шығынының артуына әсер ететіні бесенеден белгілі. Осы себепті корпорация  оңай жолын тауып, алыпсатарлардан сапасыз арзан көкөністі сатып алады да, әлеуметтік сауда орындарына таратып береді.

Соңғы кездері қоғамымызда көзбояушылық көбейіп кетті. Сондай көзбояушылыққа толы істің бірі әлеуметтік азық-түлік бағасына қатысты.

Егер билік иелері аралай қалса, қаладағы дүкендердің сөресіндегі бірлі-жарым азық-түлік бағасы төменгі бағаны көрсетіп көз арбайды. Тұрақтандыру қорының басшылығы нақ сол бағаны дабырайтып көрсетіп, көзбояушылық жасайды. Нәтижесінде, бүкіл қаладағы әлеуметтік дүкен сөрелерінде сол әлеуметтік бағадағы азық-түлік толып тұрғандай, халықтың барлығы сол төменгі бағамен қарық болып жатқандай әсер қалыптастырады. Ал шын мәнінде ол азық дүкенде бір күн бар болса, бір апта жоқ және халыққа аз мөлшерде ғана сатылады. Сосын таусылып кеткен дүкеннен оны бір апта таппай жүресің. Яғни екі күндік азығын төменгі бағамен, он күн жоғары бағамен алады. Ал тап осы әрекет жоғары жаққа «әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларға арналған әлеуметтік азық-түлік қоры жеткілікті, баға толық бақылауда» болып есеп беріліп кетеді.

Байқасаңыз, әлеуметтік дүкен тек арзандатылған баға емес, мұның астарында азық-түлік нарқын реттеу, сол нарықта қаншама жүріп жатқан құйтырқы әрекеттердің жолын кесу секілді ұстаным да бар.

Олар мұнымен «әлеуметтік маңызы бар өнімнің бағасын бірқалыпты ұстап тұрдық» деген- көзбояушылық жасап отыр. Бірақ бұл әрекеттері бағаға ешқандай әсер етіп отырмағандығы айтпаса да белгілі.   

«Әлеуметтік дүкендер» ашуға аудан әкімдері де құлықты емес. Өйт­кені, Тұрақтандыру қоры тарапынан оларға ешқандай көмек болмайтындығына көздері жеткен. Дүкендерді қолжетімді бағадағы азық-түлікпен қамтамасыз ететін корпорацияның иелігіндегі дүкендерді де жарытып отырғаны шамалы, өзгені қалай жарылқасын?

Егер корпор­ация­ның өз қоймасы болып, келісімшарт негізінде шаруалардың өнімін егістік басынан сатып алатын болса, тауардың сапасына да, бағасына да қатысты қиындық туындамас еді. Мысалға алсақ, биылғы көктемнің кезінде картоптың отаны саналатын Жуалы ауданының елді мекендерінде картоп бағасы 340 теңгеге дейін шарықтап кетті. Оған себеп – өнімнің бәрін күзде алыпсатарлар егістік басынан сатып алып кеткен. Нәтижесінде  жер­гі­лікті билік картопты сырттан  тасымалдауына  тура келді.

Құрметті әріптестер!

 Жоғарыда атап өткеніміздей, Тұрақтандыру қорының жұмысы осыдан үш жыл бұрын 2022 жылғы маусым  айында Тараз қалалық Қоғамдық кеңес тарапынан жүргізілген қоғамдық мониторингтік зерделеу және сараптамалық талдау барысында «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі бәсекелестікке қарсы әрекеттері, қаражатты мақсатсыз пайдалану, мемлекеттiк органдармен жұмыс iстеу кезiнде қызметтiк өкiлеттiктердi асыра пайдалану, сондай-ақ Үкіметтен бөлінген бюджет қаражатын тиiмсiз жұмсау фактiлерi  бойынша  Қоғамдық кеңестің сын садағына ілінген болатын.

Кеңес отырысында есеп берген Тұрақтандыру қорының басшысы азық-түлік бағасын реттеу мақсатында қабыл­да­п жатқан  шаралары неге нәтиже бе­рмей отырғандығы, аграрлы өңірде ауыл шаруашылығы өнімдері­нің бағалары неге шарықтап кеткендігі, кәсіп­кер­лікті қолдау мақсатындағы жобаларға бөлінген қаржының неге тиімсіз жұмсалып жатқандығы туралы кеңес мүшелері тарапынан қойылған сұрақтарға  дөп басып, тұшымды жауап бере алмай, әбден сасқан болатын.

Қоғамдық кеңес мониторинг барысында анықталған келеңсіз жайттар бойынша шара қолдану үшін құқық қорғау органдарына ұсыным жолдаған болатын. Арада  екі ай өткен соң,  2022 жылдың 25 тамызында Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл Агенттігінің Жамбыл облысы бойынша департаменті «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы қызметінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүргізілген тақырыптық талдаудың қорытындыларын жариялады.

Қорытындыда корпорация басшылығының мемлекеттік сатып алу конкурсында ешқандай азық-түлік өнімдерін өндірумен айналыспайтын кейбір делдал кәсіпкерлерге басымдық беруі, мекеменің иелігіндегі жер учаскелерін заңсыз тарату, қаржыландыру тиімсіз екендігін біле тұра кейбір жобаларға инвестиция салу, микроқаржылық ұйымдарға корпорация тарапынан берілген бюджеттік  қаражаттың мақсатсыз  пайдаланылуына жол беру,  бағаны тұрақтандыру қорына бюджеттен бөлінген  қаржыны азық-түлік өнімдерін сатып алудың орнына, айналымда ұстау,  тіпті бюджеттік қаражатты  жеке мақсаттары үшін жұмсағаны туралы дәйектер келтіріліп, бірнеше жауапты тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылатындығы туралы хабарлама берілген.

Өткен жылы қаламыздың Сәтбаев көшесі мен Жамбыл даңғылы  қиылысқан аумақта жеке инвестиция есебінен салынған «Әлеуметтік базар» кешені жұмыс істей бастады. Сауда орталығы қаладағы басқа базарлардан делдалсыз жұмыс істейтінімен ерекшеленуі қажет еді. Яғни, диқандар өздері өндірген өнімдерін делдалсыз, базарға тікелей жеткізіп, тұрғындарға арзан бағада ұсынады деп күткенбіз.

Алайда, бүгінгі жағдайды сараласақ, әлеуметтік тауарлар­дың бағасын тұрақтандыру жұмыс­тары нәтиже берер емес, мұнда да азық-түлік бағасы ырық бермей барады. Оны реттеуі тиіс тұрақтандыру қорының жұмысы тіптен байқалмайды. Жұмысы заңда реттелмеген әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация кәсіпкерлерді қолдаудың орнына, оларды тонап отыру әрекеттерін жалғастыруда.

Жеке инвестиция есебінен салынған «әлеуметтік» деген аты бар базар ішінде мақсатты сауда орындары небәрі 15% -дай ғана аумақты қамтып отыр.

Бағаны тұрақтандыру қоры өкілдерінің айтуынша, өндірушілердің тұтынушыларға тауарларын тікелей сатылымға шығаруы үшін аталмыш базарда белгіленген 20 тегін сауда орындары жұмыс істеп келеді. Инвестормен келісімге келудің нәтижесінде, тегін сауда орындардың саны 70-ке дейін ұлғайтылғандығын айтады.

Ал, мониторингтік топ жүргізген зерделеу нәтижесі мүлдем кереғар жағдайды анықтап берді.  Біз сұхбаттасқан сатушылар тегін сауда орындарының бар екендігінен мүлдем хабарсыз боп шықты. Олар өз орындарына айына тауар түріне қарай 15-25 мың теңге (мысалы, сүт өнімдеріне – 25 мың, бүлінбейтін азық-түлік өнімдерінікі 15 мың теңге) көлемінде жалдау ақысын төлеп отырғандықтарын айтты.

Сонда қалай болғаны, бағаны тұрақтандыруға тамшыдай болса да әсері болсын деген  «Әлеуметтік базар» өз мақсатын әдірем қалдырып, бизнес көзіне, көзбояуға айналған ба-дерсің?! 

Қалада әрдайым  жәрмеңкелер ұйымдастырылып тұрады. Ондағы мақсат – халыққа қажетті азық-түлікті қолжетімді бағамен ұсыну. Осыдан бірер ай бұрын қаланың орталық алаңында кезекті ауылшаруашылық жәрмеңкесі өтті.

Біз сұқұбаттасқан тұрғындардың айтуынша, жәрмеңке дұрыс ұйымдастырылмайды. Жәрмеңкені аралап жүріп байқаға­нымыз, бағаны сатушы емес, алыпсатарлар шешетін секілді.  Ауыл тұрғындары әкелген мал етін көтерме бағамен сатып алатын  алыпсатарлар осы жерден де табылып, жəрменкеде ет сатып тұр. Мұндағы ет бағасының базардағы бағадан айырмашылығы болмашы ғана. Егер ортада жүрген алыпсатарлар үстінен көп қоймаса, жәрмеңкедегі азық-түлік бағасы бұдан әлдеқайда төмен болар еді.

Соңғы жылдары оның жұмысына қатысты көптеген даулар туындап жүр. Қоғам арасында әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация іс жүзінде  әкімдіктер жанындағы шаруашылық ведомствоға айналған, сыбайлас жемқорлық етек жайған  сала,  мемлекеттік органдар корпорацияны коррупция құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беріп отыр - деген пікірлер пайда болды.

Олай деуге себеп, 2022 жылы монополияға қарсы күрес Агенттігінің облыстық департаменті «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы құзырындағы жерден  Үкімет бекіткен жүзеге асыруда басымдық берілетін инвестициялық жобалар тізіміне жатпайтын тұрғын үйлер мен коттедждер салуға заңсыз түрде жер учаскелерін таратқаны үшін аталмыш мемлекеттік органнан  30 күн ішінде мұндай заңсыздықты тоқтату жөнінде ескерту алған.

2023 жылы монополияға қарсы департамент «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының жаңа өндірістер мен инновациялық өнімді шығаратын орындарды құрудың орнына жер учаскелерін мейрамханалар, сауда үйлері, жанармай құю станциялары, автокөлік жуу орындары, коттедж, көп пәтерлі үйлер салуға таратқан жағдайларын анықтаған. Ол үшін конкурстық іріктеу өткізуді қажет деп таппаған.

Сонымен қатар, әлеуметтік – кәсіпкерлік корпорация жер телімдерін әкімдіктен кадастрлық құнымен сатып алып, кейін кәсіпкерлерге нарық құнымен сатқан деген күдік те жоқ емес. Әлеуметтік желілердегі ақпаратқа сенсек, жер аукцион арқылы сатылмаған.

 Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының негізгі мақсаты – өңірлердің экономикалық дамуына жәрдемдесу болып табылады. Сол себепті ол кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудан түсетін пайданың бір бөлігін ол құрылған өңірді әлеуметтік дамытуға бағытталған жобаларды іске асыру үшін қайта инвестициялауға жұмсауы қажет. Алайда, жерді сатудан түскен қаражат жергілікті бюджетке түспегені туралы ақпарат айтылады.

2023 жылғы наурыз айында өңірлік Тұрақтандыру қорында  500 млн. теңгенің тауарлары қолды болғандығы туралы үлкен дау туындады. 

Дауға себеп болған корпорацияның бас есепшісі Г.Мүлимова  тұрақтандыру қорының иелігіндегі мүлікке түгендеу жүргізу барысында жалпы құны 45,5 млн. теңгені құрайтын 1,5 миллион  жұмыртқа, 336 мың теңгені құрайтын 8,4 тонны қарақұмық жармасы, 394,4 миллион теңгені құрайтын 2158 тонна ұн, 43 млн. теңгені құрайтын 82 тонна қант және 43 млн. теңгені құрайтын 72 тонна өсімдік майы жетіспейтіндігі жөнінде дабыл қаққан болатын.

Арызға байланысты жүргізілген аудиторлық тексеру барысында Тұрақтандыру қорына азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған 5 кәсіпорын  “Status Area” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі, “Атыгаева”, “Саф-трейд”, “Береке” және  “Байлык-2014” акционерлік қоғамдары бір алыпсатар кәсіпкердің иелігінде екендігі анықталған. Осы фактілерге байланысты аудит «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ұйымдасқан қылмыстарға жол ашып беріп отырған мекеме деген қорытынды пікірін әлеуметтік желілерде жариялаған.

Жамбыл облыстық Тексеру комиссиясының 2024 жылы «Тараз» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясына кәсіпкерлікті қолдау үшін берілген бюджеттік қаражаттың пайдаланылуына және Тұрақтандыру қорының жұмысына жүргізген тексеру барысында 3 млрд. 800 млн. теңгенің заңсыз  жұмсалғандығы белгілі болды.  

         Одан бөлек, Тұрақтандыру қорына бөлінген қаражатты корпорациямен келісім шарт жасасу арқылы  пайдаланған кәсіпкерлерге  жүргізілген аудиторлық тексеру  нәтижесінде  2 млрд. теңгенің  қаржы тәртібін бұзушылық дәйектері анықталған.

Талдау көрсеткендей, бүгінгі күні әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация шығынды кәсіпорын болып табылады және негізінен әкімдіктің қаржылық қолдауының арқасында ғана жұмыс істеп отыр.  

Тұрақтандыру қорында «айналым схемасы» бойынша азық-түліктің жеткілікті мөлшерін қалыптастыру үшін қомақты қаржы қаралған. Бұл қаражат баға өскен жағдайда тауарлық интервенцияны жүзеге асыруға мүмкіндік беруге тиіс.

Кәсіпкерлер азық-түлік өнімдерін сатып алудың орнына, берілген қаржыны айналымда ұстаған. Ал, кейбіреулері ақшаны тіпті жеке мақсаттары үшін жұмсаған.

«Айналым қаржысы» есебінен ағымдағы жылы 2 кәсіпкерге 6 және 12 ай мерзімге қарыз шартын жасасу жолымен иелігіндегі жеке сауда орындарын төменгі бағада әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ету мақсатында небәрі 0,01 пайызбен    68,0 миллион теңге берген.

2024 жылғы осы схемаға қатысушы 4 кәсіпкерлік субъектісіне 0,01 пайызбен 12 айға 758 млн. 586 мың 500 теңге қарыз шартымен (займ) берілген.

2024 жылдың тамыз айында келісі 4000 теңгеден асып, шарықтап кеткен ет бағасын 3500 теңгеге дейін түсіріп, тұрақтандыру мақсатында «айналым схемасы» бойынша жылдық өсімі 0,01%-бен 40 тонна сиыр етін сатып алу үшін «Шаңырақ» шаруа қожалығына Тұрақтандыру қорынан 140 млн. теңге беру жөнінде комиссия шешімі шығады. Алайда, бізге белгісіз себептермен, сол сәтте қажеттілік болуына қарамастан, бөлінген қаражат дер кезінде мақсатты жұмсалмай, әліптің артын күтумен шаруа қожалығының есеп шотында қала береді. Сол аралықта туындаған бәсекелестік салдарынан   базардағы нарық өз бетінше реттеліп, ет бағасы 3200 теңгеге дейін түседі.

Ал, бөлінген қаражат нарықтағы қымбаттап кеткен басқа да әлеуметтік маңызды азық-түліктердің бағасын реттеуге пайдаланылмай, немесе кері қайтарылмай «айналым схемасы» бойынша аталмыш шаруа қожалығына 0,01 пайыз жеңілдікпен «сыйға тартылып» (тырнақша ішінде) содан бергі өткен 1,5 жыл бойы айналымда ұстап пайдасын көріп келеді.

Айналым схемасы бойынша 2020-2022 жылдары қаражат алып, осы уақытқа дейін қайтармай жүрген жауапкершілігі шектеулі серіктестердің, шаруа қожалықтарының, жеке кәсіпкерлердің қордаланған жалпы  қарызы 583 млн. теңгені құрап отыр.

  Мысалы, жоғарыда келтірілген Талипов Потохберді деген кәсіпкердің иелігіндегі «Империя» жеке кәсіпорны 2021 жылдың 20 тамызындағы келісім шарт бойынша 138 000 млн. теңге алған. Ал, 2024 жылдың 29 шілдесінде жалпы қордаланған 175 млн 718 мың 500 теңгеге қосымша келісім жасалып, 2025 жылдың 31 желтоқсанына дейін қарызды толық жабу жөнінде уағдаласқан. Алайда, бүгінгі таңға, уағдаласқан мерзімнің аяқталуына санаулы күндер қалуына қарамастан, жоғарыда келтірілген соманың 141 млн 718 мың теңгесі, яғни 80,6%-ы әлі күнге қайтарылмағандығы анықталып отыр. Қашан қайтырылары да белгісіз.

Қоғамдық кеңес тарапынан 2022 жылы жүргізілген қоғамдық сараптамасында осы кәсіпкер «Айналым схемасы» арқылы алдымен            100 млн., соңынан 195,0 млн. теңге жеңілдетілген қарыз алғандығы,  қарызды уақытында қайтармайтындығына қарамастан, корпорация басшылығы қарызды қайтару мерзімін ұдайы созып беріп отыратындығы, оның иелігіндегі әлеуметтік дүкендердегі әлеуметтік азық-түліктің сапасының нашарлығы өткір сынға алынған болатын.

«Дәніккеннен құныққан жаман» демекші, қор қоржынының тесігін тауып алған, «Айналым схемасынан» 0,01 пайыз жеңілдікпен жүздеген  миллион теңге несие алып, уақытында қайтармай жүре беру осы кәсіпкер үшін қалыпты әдетке айналып кеткен десе де болады.

 Оның осы еркелігіне көндіккен корпорация басшылығы жалпақшешейлік танытып,  қарызын қайтару мерзімін үнемі созып беруде нені көксегені күдік тудырған еді.

 Сонда жүздеген миллион теңге мемлекет қаржысын әкесінен қалған мұрадай қылғытып   жұта беретін бұл кәсіпкер  «құқық қорғау органдарының назарынан неге тыс қалуда, әлде оны қызғыштай қорып отыратын дөкей сыбайласы бар ма?», - деген сұрақ туындайды.

Алайда, кәсіпкерлік субъектісіне қарыз беруде қарыздық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету жөнінде кепілдік алу, банктік кепілдендіру, сақтандыру шарты, үшінші тұлғалардың кепілдік міндеттемесі болуы қажеттігі жөнінде басты талаптар ескерілмеген. Корпорация тарапынан мемлекет қаржысын пайдалануда жіберген салғырттықтың салдары берген қарыздардың қайтарылмауына  да себеп болуда.

Тараз қалалық Қоғамдық кеңесі мен «Аманат» партиясының облыстық филиалы әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының жұмысына бірлесіп жүргізген мониторинг нәтижесі әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияның ешқандай ортақ ережесіз, өз білгенінше жұмыс жүргізіп, делдалдың рөлін атқарып отырған құрылым екендігіне, оның  жұмысына жергілікті әлеуметтің көңілі толмайтындығына көз жеткізді.

Расымен де, тұрақтандыру қорларының дәрменсіздігін көз көріп, құлақ естіп отыр. Азық-түлік бағасы ешкімге де, еш нәрсеге де бағынбай шарықтап кетті. Сала мамандары бағаның шарықтауын геосаяси жағдаймен бүркемелеп әлек болады. Шын мәнінде бағаның шарықтауына жең ұшынан жалғасқан жемқорлық пен бақылаудың болмауы себеп болып отырғандығы айтпаса да түсінікті. «Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді», дегенді бабаларымыз тектен тек айтпаған.

Қысқасы, корпорация бизнесті қолдаудың орнына, олардың проблемасына айналуда. Сондықтан,  қоғам белсенділері әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияны  мемлекеттік меншікті басқарудың экономикалық тиімсіз және сыбайлас жемқорлықтың жүйесі ретінде таратуға жататын тиімсіз институт деп танып, оны жою мәселесін халық қалаулылары да жоғары мінберлерден көтеріп жүр. Бұл құрылым жұмысында ашықтықтың болуын қадағалау, бақылауды күшейту туралы Мемлекет басшысы да тапсырма беріп отыр. Енді әліптің артын бағайық!

Назарларыңызға рахмет.

Фото

Previous Next